5. ผาสุวิหารสุตฺตวณฺณนา

[105] ปญฺจเม เมตฺตํ กายกมฺมนฺติ เมตฺตจิตฺเตน ปวตฺติตํ กายกมฺมํฯ อาวิ เจว รโห จาติ สมฺมุเข เจว ปรมฺมุเข จฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ ยานิ ตานิ สีลานีติอาทิ จตุปาริสุทฺธิสีลวเสน วุตฺตํฯ สมาธิสํวตฺตนิกานีติ มคฺคสมาธิผลสมาธินิพฺพตฺตกานิฯ สีลสามญฺญคโตติ สมานสีลตํ คโต, เอกสทิสสีโล หุตฺวาติ อตฺโถฯ ตกฺกรสฺสาติ โย นํ กโรติ, ตสฺสฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต สีลํ มิสฺสกํ กถิตํ, ทิฏฺฐิ วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐีติฯ

6. อานนฺทสุตฺตวณฺณนา

[106] ฉฏฺเฐ โน จ ปรํ อธิสีเล สมฺปวตฺตา โหตีติ ปรํ สีลภาเวน น ครหติ น อุปวทติฯ อตฺตานุเปกฺขีติ อตฺตโนว กตากตํ ชานนวเสน อตฺตานํ อนุเปกฺขิตาฯ โน ปรานุเปกฺขีติ ปรสฺส กตากเตสุ อพฺยาวโฏฯ อปญฺญาโตติ อปากโฏ อปฺปปุญฺโญฯ อปญฺญาตเกนาติ อปญฺญาตภาเวน อปากฏตาย มนฺทปุญฺญตายฯ โน ปริตสฺสตีติ ปริตาสํ นาปชฺชติฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต ขีณาสโวว กถิโตฯ

7-8. สีลสุตฺตาทิวณฺณนา

[107-108] สตฺตเม สีลสมาธิปญฺญา มิสฺสิกา กถิตา, วิมุตฺติ อรหตฺตผลํ , วิมุตฺติญาณทสฺสนํ ปจฺจเวกฺขณญาณํ โลกิยเมวฯ อฏฺฐเมปิ เอเสว นโยฯ ปจฺจเวกฺขณญาณํ ปเนตฺถ อเสขสฺส ปวตฺตตฺตา อเสขนฺติ วุตฺตํฯ

9-10. จาตุทฺทิสสุตฺตาทิวณฺณนา

[109-110] นวเม จาตุทฺทิโสติ จตูสุ ทิสาสุ อปฺปฏิหตจาโรฯ อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต ขีณาสโวว กถิโตฯ ทสเม อลนฺติ ยุตฺโตฯ อิธาปิ ขีณาสโวว กถิโตฯ

ผาสุวิหารวคฺโค ปฐโมฯ

(12) 2. อนฺธกวินฺทวคฺโค

1. กุลูปกสุตฺตวณฺณนา

[111] ทุติยสฺส ปฐเม อสนฺถววิสฺสาสีติ อตฺตนา สทฺธิํ สนฺถวํ อกโรนฺเตสุ วิสฺสาสํ อนาปชฺชนฺเตสุเยว วิสฺสาสํ กโรติฯ อนิสฺสรวิกปฺปีติ อนิสฺสโรว สมาโน ‘‘อิมํ เทถ, อิมํ คณฺหถา’’ติ อิสฺสโร วิย วิกปฺเปติฯ วิสฺสฏฺฐุปเสวีติ วิสฺสฏฺฐานิ ภินฺนกุลานิ ฆฏนตฺถาย อุปเสวติฯ อุปกณฺณกชปฺปีติ กณฺณมูเล มนฺตํ คณฺหาติฯ สุกฺกปกฺโข วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺโพฯ

2. ปจฺฉาสมณสุตฺตวณฺณนา

[112] ทุติเย ปตฺตปริยาปนฺนํ น คณฺหาตีติ อุปชฺฌาเย นิวตฺติตฺวา ฐิเต อตฺตโน ตุจฺฉปตฺตํ ทตฺวา ตสฺส ปตฺตํ น คณฺหาติ, ตโต วา ทียมานํ น คณฺหาติฯ น นิวาเรตีติ อิทํ วจนํ อาปตฺติวีติกฺกมวจนํ นามาติ น ชานาติฯ ญตฺวา วาปิ, ‘‘ภนฺเต, เอวรูปํ นาม วตฺตุํ น วฏฺฏตี’’ติ น นิวาเรติฯ กถํ โอปาเตตีติ ตสฺส กถํ ภินฺทิตฺวา อตฺตโน กถํ ปเวเสติฯ ชโฬติ ชโฑฯ เอฬมูโคติ ปคฺฆริตเขฬมุโขฯ ตติยํ อุตฺตานเมวฯ

4. อนฺธกวินฺทสุตฺตวณฺณนา

[114] จตุตฺเถ สีลวา โหถาติ สีลวนฺตา โหถฯ อารกฺขสติโนติ ทฺวารรกฺขิกาย สติยา สมนฺนาคตาฯ นิปกฺกสติโนติ ทฺวารรกฺขนเกเนว ญาเณน สมนฺนาคตสฺสติโนฯ สตารกฺเขน เจตสา สมนฺนาคตาติ สตารกฺเขน จิตฺเตน สมนฺนาคตาฯ อปฺปภสฺสาติ อปฺปกถาฯ สมฺมาทิฏฺฐิกาติ กมฺมสฺสกตชฺฌาน-วิปสฺสนามคฺค-ผลวเสน ปญฺจวิธาย สมฺมาทิฏฺฐิยา สมนฺนาคตาฯ อปิจ ปจฺจเวกฺขณญาณมฺปิ สมฺมาทิฏฺฐิเยวาติ เวทิตพฺพาฯ

5. มจฺฉรินีสุตฺตวณฺณนา

[115] ปญฺจเม อาวาสมจฺฉรินีติ อาวาสํ มจฺฉรายติ, ตตฺถ อญฺเญสํ วาสํ น สหติฯ กุลมจฺฉรินีติ อุปฏฺฐากกุลํ มจฺฉรายติ, อญฺเญสํ ตตฺถ อุปสงฺกมนํ น สหติฯ ลาภมจฺฉรินีติ ลาภํ มจฺฉรายติ, อญฺเญสํ ตํ อุปฺปชฺชนฺตํ น สหติฯ วณฺณมจฺฉรินีติ คุณํ มจฺฉรายติ, อญฺเญสํ คุณกถํ น สหติฯ ธมฺมมจฺฉรินีติ ปริยตฺติธมฺมํ มจฺฉรายติ, อญฺเญสํ ทาตุํ น อิจฺฉติฯ

6-7. วณฺณนาสุตฺตาทิวณฺณนา

[116-117] ฉฏฺเฐ สทฺธาเทยฺยํ วินิปาเตตีติ ปเรหิ สทฺธาย ทินฺนปิณฺฑปาตโต อคฺคํ อคฺคเหตฺวา ปรสฺส เทติฯ สตฺตเม อิสฺสุกินีติ อิสฺสาย สมนฺนาคตาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

อนฺธกวินฺทวคฺโค ทุติโยฯ

(13) 3. คิลานวคฺโค

4. ทุติยอุปฏฺฐากสุตฺตวณฺณนา

[124] ตติยสฺส จตุตฺเถ นปฺปฏิพโลติ กายพเลน จ ญาณพเลน จ อสมนฺนาคโตฯ อามิสนฺตโรติ อามิสเหตุโก จีวราทีนิ ปจฺจาสีสมาโนฯ

5-6. อนายุสฺสาสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[125-126] ปญฺจเม อนายุสฺสาติ อายุปจฺเฉทนา, น อายุวฑฺฒนาฯ ฉฏฺเฐปิ เอเสว นโยฯ

7. วปกาสสุตฺตวณฺณนา

[127] สตฺตเม นาลํ สงฺฆมฺหา วปกาสิตุนฺติ สงฺฆโต นิกฺขมิตฺวา เอกโก วสิตุํ น ยุตฺโตฯ กามญฺเจส สงฺฆมชฺเฌปิ วสิตุํ อยุตฺโตว อสงฺฆโสภนตาย, โอวาทานุสาสนิปฺปฏิพทฺธตฺตา ปน นิปฺปริยาเยเนว สงฺฆมฺหา วปกาสิตุํ น ยุตฺโตฯ อลํ สงฺฆมฺหา วปกาสิตุนฺติ จาตุทฺทิสตฺตา สงฺฆมฺหา นิกฺขมฺม เอกโก วสิตุํ ยุตฺโต, สงฺฆโสภนตาย ปน สงฺเฆปิ วสิตุํ ยุตฺโตเยวฯ อฏฺฐมํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

9. ปริกุปฺปสุตฺตวณฺณนา

[129] นวเม อาปายิกาติ อปายคามิโนฯ เนรยิกาติ นิรยคามิโนฯ ปริกุปฺปาติ ปริกุปฺปนสภาวา ปุราณวณสทิสาฯ อเตกิจฺฉาติ อกตฺตพฺพปริกมฺมาฯ ทสมํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

คิลานวคฺโค ตติโยฯ

(14) 4. ราชวคฺโค

1. ปฐมจกฺกานุวตฺตนสุตฺตวณฺณนา

[131] จตุตฺถสฺส ปฐเม ธมฺเมนาติ ทสกุสลธมฺเมนฯ จกฺกนฺติ อาณาจกฺกํฯ อตฺถญฺญูติ รชฺชตฺถํ ชานาติฯ ธมฺมญฺญูติ ปเวณิธมฺมํ ชานาติฯ มตฺตญฺญูติ ทณฺเฑ วา พลมฺหิ วา ปมาณํ ชานาติฯ กาลญฺญูติ รชฺชสุขานุภวนกาลํ, วินิจฺฉยกรณกาลํ, ชนปทจาริกากาลญฺจ ชานาติฯ ปริสญฺญูติ อยํ ปริสา ขตฺติยปริสา, อยํ พฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทสมณปริสาติ ชานาติฯ

ตถาคตวาเร อตฺถญฺญูติ ปญฺจ อตฺเถ ชานาติฯ ธมฺมญฺญูติ จตฺตาโร ธมฺเม ชานาติฯ มตฺตญฺญูติ จตูสุ ปจฺจเยสุ ปฏิคฺคหณปริโภคมตฺตํ ชานาติฯ กาลญฺญูติ อยํ กาโล ปฏิสลฺลีนสฺส, อยํ สมาปตฺติยา, อยํ ธมฺมเทสนาย, อยํ ชนปทจาริกายาติ เอวํ กาลํ ชานาติฯ ปริสญฺญูติ อยํ ปริสา ขตฺติยปริสา…เป.… อยํ สมณปริสาติ ชานาติฯ อนุตฺตรนฺติ นวหิ โลกุตฺตรธมฺเมหิ อนุตฺตรํฯ ธมฺมจกฺกนฺติ เสฏฺฐจกฺกํฯ

2. ทุติยจกฺกานุวตฺตนสุตฺตวณฺณนา

[132] ทุติเย ปิตรา ปวตฺติตํ จกฺกนฺติ จกฺกวตฺติมฺหิ ปพฺพชิเต วา กาลกเต วา จกฺกรตนํ สตฺตาหมตฺตํ ฐตฺวา อนฺตรธายติ, กถเมส ตํ อนุปฺปวตฺเตติ นาม? ปิตุ ปเวณิยํ ฐตฺวา จกฺกวตฺติวตฺตํ ปูเรตฺวา จกฺกวตฺติรชฺชํ กาเรนฺโตปิ ปิตรา ปวตฺติตเมว อนุปฺปวตฺเตติ นามฯ

3. ธมฺมราชาสุตฺตวณฺณนา

[133] ตติยํ ติกนิปาเต วุตฺตนยเมวฯ เสวิตพฺพาเสวิตพฺเพ ปเนตฺถ ปจฺฉิมปททฺวยเมว วิเสโสฯ ตตฺถ สมฺมาอาชีโว เสวิตพฺโพ, มิจฺฉาอาชีโว น เสวิตพฺโพฯ สปฺปาโย คามนิคโม เสวิตพฺโพ, อสปฺปาโย น เสวิตพฺโพฯ

4. ยสฺสํทิสํสุตฺตวณฺณนา

[134] จตุตฺเถ อุภโตติ ทฺวีหิปิ ปกฺเขหิฯ มาติโต จ ปิติโต จาติ ยสฺส หิ มาตา ขตฺติยา, มาตุมาตา ขตฺติยา, ตสฺสาปิ มาตา ขตฺติยาฯ ปิตา ขตฺติโย, ปิตุปิตา ขตฺติโย, ตสฺสปิ ปิตา ขตฺติโยฯ โส อุภโต สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จฯ สํสุทฺธคหณิโกติ สํสุทฺธาย มาตุกุจฺฉิยา สมนฺนาคโตฯ ‘‘สมเวปากินิยา คหณิยา’’ติ เอตฺถ ปน กมฺมชเตโชธาตุ คหณีติ วุจฺจติฯ ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคาติ เอตฺถ ปิตุปิตา ปิตามโห, ปิตามหสฺส ยุคํ ปิตามหยุคํฯ ยุคนฺติ อายุปฺปมาณํ วุจฺจติฯ อภิลาปมตฺตเมว เจตํ, อตฺถโต ปน ปิตามโหเยว ปิตามหยุคํฯ ตโต อุทฺธํ สพฺเพปิ ปุพฺพปุริสา ปิตามหคฺคหเณเนว คหิตาฯ เอวํ ยาว สตฺตโม ปุริโส, ตาว สํสุทฺธคหณิโก, อถ วา อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโฐ ชาติวาเทนาติ ทสฺเสติฯ อกฺขิตฺโตติ ‘‘อปเนถ เอตํ, กิํ อิมินา’’ติ เอวํ อกฺขิตฺโต อนวกฺขิตฺโตฯ อนุปกฺกุฏฺโฐติ น อุปกฺกุฏฺโฐ น อกฺโกสํ วา นินฺทํ วา ปตฺตปุพฺโพฯ เกน การเณนาติ? ชาติวาเทน, ‘‘อิติปิ หีนชาติโก เอโส’’ติ เอวรูเปน วจเนนาติ อตฺโถฯ

อฑฺโฒติอาทีสุ โย โกจิ อตฺตโน สนฺตเกน วิภเวน อฑฺโฒ โหติฯ อิธ ปน น เกวลํ อฑฺโฒเยว, มหทฺธโน มหตา อปริมาณสงฺเขน ธเนน สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ ปญฺจกามคุณวเสน มหนฺตา อุฬารา โภคา อสฺสาติ มหาโภโคฯ ปริปุณฺณโกสโกฏฺฐาคาโรติ โกโส วุจฺจติ ภณฺฑาคารํ, นิทหิตฺวา ฐปิเตน ธเนน ปริปุณฺณโกโส, ธญฺเญน จ ปริปุณฺณโกฏฺฐาคาโรติ อตฺโถฯ อถ วา จตุพฺพิโธ โกโส หตฺถี อสฺสา รถา รฏฺฐนฺติ, ติวิธํ โกฏฺฐาคารํ ธนโกฏฺฐาคารํ ธญฺญโกฏฺฐาคารํ วตฺถโกฏฺฐาคารนฺติฯ ตํ สพฺพมฺปิ ปริปุณฺณมสฺสาติ ปริปุณฺณโกสโกฏฺฐาคาโรฯ อสฺสวายาติ กสฺสจิ พหุมฺปิ ธนํ เทนฺตสฺส เสนา น สุณาติ, สา อนสฺสวา นาม โหติฯ กสฺสจิ อเทนฺตสฺสาปิ สุณาติเยว, อยํ อสฺสวา นามฯ โอวาทปฏิกรายาติ ‘‘อิทํ โว กตฺตพฺพ, อิทํ น กตฺตพฺพ’’นฺติ ทินฺนโอวาทกรายฯ ปณฺฑิโตติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโตฯ พฺยตฺโตติ ปญฺญาเวยฺยตฺติเยน ยุตฺโตฯ

เมธาวีติ ฐานุปฺปตฺติกปญฺญาย สมนฺนาคโตฯ ปฏิพโลติ สมตฺโถฯ อตฺเถ จินฺเตตุนฺติ วฑฺฒิอตฺเถ จินฺเตตุํฯ โส หิ ปจฺจุปฺปนฺนอตฺถวเสเนว ‘‘อตีเตปิ เอวํ อเหสุํ, อนาคเตปิ เอวํ ภวิสฺสนฺตี’’ติ จินฺเตติฯ วิชิตาวีนนฺติ วิชิตวิชยานํ, มหนฺเตน วา วิชเยน สมนฺนาคตานํฯ วิมุตฺตจิตฺตานนฺติ ปญฺจหิ วิมุตฺตีหิ วิมุตฺตมานสานํฯ

5-6. ปตฺถนาสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[135-136] ปญฺจเม เนคมชานปทสฺสาติ นิคมวาสิโน จ รฏฺฐวาสิโน จ ชนสฺสฯ หตฺถิสฺมินฺติอาทีหิ หตฺถิอสฺสรถถรุธนุเลขมุทฺทาคณนาทีนิ โสฬส มหาสิปฺปานิ ทสฺสิตานิฯ อนวโยติ สมตฺโถ ปริปุณฺโณฯ เสสเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ฉฏฺเฐ โอปรชฺชนฺติ อุปราชภาวํฯ

7. อปฺปํสุปติสุตฺตวณฺณนา

[137] สตฺตเม ปุริสาธิปฺปายาติ อสฺสทฺธมฺมวเสน ปุริเส อุปฺปนฺนาธิปฺปายา ปุริสชฺฌาสยาฯ อาทานาธิปฺปาโยติ อิทานิ คเหตุํ สกฺขิสฺสามิ, อิทานิ สกฺขิสฺสามีติ เอวํ คหณาธิปฺปาโยฯ วิสํโยคาธิปฺปาโยติ อิทานิ นิพฺพานํ ปาปุณิสฺสามิ, อิทานิ ปาปุณิสฺสามีติ เอวํ นิพฺพานชฺฌาสโยฯ

8. ภตฺตาทกสุตฺตวณฺณนา

[138] อฏฺฐเม ภตฺตาทโกติ ภตฺตกฺขาทโก, พหุภตฺตภุญฺโชติ อตฺโถฯ โอกาสผรโณติ โอกาสํ ผริตฺวา อญฺเญสํ สมฺพาธํ กตฺวา ฐาเนน โอกาสผรโณฯ ตตฺถ ตตฺถ ลณฺฑํ สาเรติ ปาเตตีติ ลณฺฑสารโณฯ เอตฺตกา หตฺถีติ คณนกาเล สลากํ คณฺหาตีติ สลากคฺคาหีฯ นิสีทนสยนวเสน มญฺจปีฐํ มทฺทตีติ มญฺจปีฐมทฺทโนฯ ภิกฺขุคณนกาเล สลากํ คณฺหาตีติ สลากคฺคาหีฯ